Σπατάλη και απώλεια τροφίμων: Ο συγχρονος διατροφικός τομέας καλείται να αντιμετωπίσει την πρόκληση
Η σημερινή ημέρα, 29 Σεπτεμβρίου, έχει οριστεί ως Διεθνής Ημέρα Ευαισθητοποίησης για την Απώλεια και τη Σπατάλη των Τροφίμων από τα Ηνωμένα Έθνη, υπογγραμίζοντας τις επιπτώσεις τους στην ανθρωπότητα και το περιβάλλον και τονίζοντας την ανάγκη για βιώσιμα συστήματα τροφίμων. Πρόκειται για δύο φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα καθ' όλο το μήκος της εφοδιαστικης αλυσίδας τροφίμων, ξεκινώντας από το χωράφι μέχρι τον τελικό καταναλωτή, με τους εμπλεκόμενους φορείς του τομέα να καλλούνται να αναλάβουν δράση.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου το ένα τρίτο του συνόλου των τροφίμων που παράγονται για ανθρώπινη κατανάλωση χάνεται ή σπαταλιέται λόγω των προτύπων της αγοράς και για λόγους αισθητικής. Σύμφωνα με τον Δείκτη Απώλειας Τροφίμων (FLI) του FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations), περίπου το 14% της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων χάνεται μεταξύ του σταδίου της συγκομιδής και του σημείου λίγο πριν από τη λιανική πώληση. Το 2019, εκτιμήθηκε ότι παράχθηκαν περίπου 931 εκατομμύρια τόνοι απορριμμάτων τροφίμων, με το 61% να προέρχεται από τα νοικοκυριά, το 26% από τις υπηρεσίες εστίασης και το 13% από το λιανικό εμπόριο.
Τόσο η "απώλεια" όσο και η "σπατάλη" των τροφίμων παρατηρούνται σε κάθε στάδιο της αλυσίδας και αναφέρονται σε διαφορετικούς τύπους απορριφθέντων τροφίμων. Η απώλεια τροφίμων αποτελεί ευρύτερη κατηγορία και περιλαμβάνει όλες τις τροφές που δεν καταλήγουν σε κατάλανωση, από το χωράφι έως το κατάστημα. Η σπατάλη τροφίμων, σύμφωνα με την Οικονομική Ερευνητική Υπηρεσία του USDA (US Department of Agriculture), αφορά συγκεκριμένη απώλεια τροφίμων που προκύπτει από το λιανικό εμπόριο και οφείλεται στην μη ικανοποιητική εμφάνιση των προϊόντων σύμφωνα με τους εμπόρους ακόμα και τους καταναλωτές.
Όπως προαναφέρθηκε, η σπατάλη των τροφίμων ξεκινά στα πρώτα στάδια της εφοδιαστική αλυσίδας. Οι αγροτικές μονάδες παράγουν απόβλητα λόγω διαφόρων παραγόντων, με τους κύριους να είναι οι βιωτικοί παράγοντες (έντομα, παθογόνα κτλ). Τα παράσιτα και οι διαφορετικές ασθένειες αρχίζουν να επηρεάζουν τις καλλιέργειες από την αρχή του κύκλου καλλιέργειας, ενώ οι ακατάλληλες μέθοδοι φυτοπροστασίας, όπως η υπερβολική χρήση τέτοιων σκευασμάτων, μπορούν να επηρεάσουν τα επίπεδα αποδοχής των προδιαγραφών των προϊόντων για εμπορία. Σε αυτό το στάδιο είναι απαραίτητες τόσο η κατάλληλη εκπαίδευση των αγροτών όσο και η δια βίου μάθηση σχετικά με τις βιώσιμες μεθόδους καλλιέργειας και τις εφαρμογές για μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα με στόχο την ελαχιστοποίηση της απώλειας και της σπατάλης τροφίμων σε πρώιμο στάδιο.
Μετά τη συγκομιδή, η απώλεια τροφίμων μπορεί να οφείλεται σε ακατάλληλες μεθόδους αποθήκευσης, συνθήκες μεταφοράς και πρακτικές επεξεργασίας. Ο ανεπαρκής έλεγχος της θερμοκρασίας και ο μη ελγχόμενος αερισμός κατά τη μεταφορά μπορεί να οδηγήσει σε αλλοίωση, ιδίως για ευπαθή προϊόντα όπως τα φρούτα, τα λαχανικά και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Οι καθυστερήσεις παράδοσης αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο απώλειας ποιότητας, ιδίως για προϊόντα με μικρή διάρκεια ζωής ή των οποίων η συσκευασία είναι μη αποτελεσματική. Η διαδικασία μεταφοράς τροφίμων εισάγει ένα χρονικό κενό μεταξύ των διαφόρων σταδίων της εφοδιαστικής αλυσίδας, από την παραγωγή έως την κατανάλωση. Κατά τη διάρκεια αυτού του διαστήματος, υπάρχει αυξημένος κίνδυνος να αλλοιωθούν ευπαθή τρόφιμα λόγω παραγόντων όπως η υπερβολική θερμότητα ή το υπερβολικό κρύο, η επιμόλυνση ή οι κραδασμοί κατά τη μεταφορά, οδηγώντας σε αυξημένο όγκο απώλειας τροφίμων.
Σε κάθε στάδιο της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων, τα πρότυπα της αγοράς συμβάλλουν σημαντικά στην απώλεια και τη σπατάλη τροφίμων, επηρεάζοντας τους αγρότες, τους προμηθευτές και τους καταναλωτές. Οι κανονισμοί που έχουν θεσπιστεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλους παγκόσμιους εμπορικούς φορείς καθορίζουν αυστηρά όρια για την είσοδο των προϊόντων στην αγορά.
Ένα κοινό ζήτημα που προκύπτει από αυτές τις προδιαγραφές είναι η απόρριψη των «ατελών» τροφίμων - προϊόντων που, ενώ είναι ασφαλή προς κατανάλωση, δεν πληρούν τα ιδανικά αισθητικά κριτήρια. Διαφορές στο σχήμα, το χρώμα ή το μέγεθος συχνά οδηγούν στην απόρριψη τους, σπαταλώντας έτσι τρόφιμα με πλήρη θρεπτική αξίας. Μάλιστα, οι αγρότες μπορεί να "αφήσουν" έως και το 30% των παραγώμενων προϊόντων τους στο χωράφι, επειδή δεν πληρούν τα αισθητικά κριτήρια που απαιτούνται για την πώληση τους.
Για την αποτελεσματική εξάλειψη των απωλειών τροφίμων στην εφοδιαστική αλυσίδα, η συνεργασία και η δράση όλων των ενδιαφερομένων μερών του αγροδιατροφικού τομέα είναι ζωτικής σημασίας. Ξεκινώντας από τα ρυθμιστικά πλαίσια, στην IAT-2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε αναθεωρήσεις των προδιαγραφών εμπορίας για την προώθηση των βιώσιμων γεωργικών προϊόντων και την ενίσχυση των κριτηρίων βιωσιμότητας, λαμβάνοντας υπόψη τον αντίκτυπο των προτύπων αυτών στην απώλεια και τη σπατάλη τροφίμων. Επιπλέον, ορισμένες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες επαναχρησιμοποιούν τα ανεπιθύμητα προϊόντα είτε πουλώντας τα σε μονάδες επεξεργασίας τροφίμων είτε χρησιμοποιώντας τα για τη δημιουργία νέων προϊόντων.
Ο περιορισμός της απώλειας τροφίμων απαιτεί τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μελών του αγροδιατροφικού τομέα, προσφέροντας οφέλη όπως χαμηλότερο κόστος παραγωγής, αύξηση της αποτελεσματικότητας του συστήματος τροφίμων, βελτίωση της επισιτιστικής ασφάλειας και της διατροφής και συμβολή στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Το Wikifarmer υποστηρίζει αυτή την πρωτοβουλία προωθώντας και ανταλλάσσοντας μη εμπορεύσιμα προϊόντα σε μονάδες επεξεργασίας τροφίμων αξοιοποιώντας τα για παραγωγή τροφίμων όπως μαρμελάδες.